Zwitsers minaretverbod maakt referendum omstreden

Geen één er meer bij. Dat is de consequentie van het Zwitserse referendum over een minaretverbod. Als een boemerang slaat de stem des volks nu op de Zwitsers terug: hun eigen heilige huisje, het referendumstelsel, ligt onder vuur.

De uitslag wordt sinds afgelopen zondag niet alleen veroordeeld om inhoudelijke of ideologische redenen. Het referendum wordt als instrument afgewezen. “Een vergissing”, zo noemde de Turkse premier Erdogan de volksstemming. “Er zijn inherente rechten waar een referendum niet over kan beslissen”, zo tekende de Belgische krant De Standaard op.

De Zwitserse minister van Justitie Eveline Widmer Schlumpf wil nu dat er “beperkingen” komen aan zaken waarover het volk kan beslissen, zo bericht Het Parool op basis van Zwitserse media. Tegen iedere buitenlandse journalist die het maar horen wil laat ze weten de uitslag te respecteren, maar het er niet mee eens te zijn.

Ivoren toren

De internationale ophef is groot. Overwegend negatief, maar ook positief. De Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Roberto Maroni overweegt ook een referendum over minaretten te organiseren. In Nederland konden de Zwitsers op steun van de PVV en sympathie van de SGP rekenen. Een meerderheid van de Tweede Kamer heeft echter dinsdag een motie die pleit voor terughoudendheid bij de bouw van grote moskeeën en minaretten verworpen.

Dat minister Ter Horst (Binnenlandse Zaken, PvdA) geen warm pleitbezorger is van referenda was bekend, maar de Zwitserse toestanden verleidden haar om haar standpunt nog eens te benadrukken. “Er is een verschil tussen wat het volk wil en wat de regering wil”, zei ze gisteren op een bijeenkomst in Brussel.

In de blogwereld leidt dit weer tot felle reacties. “U neemt daar als regent in uw ivoren toren beslissingen die tegen de wil van het volk worden genomen”, schrijft het rechts-conservatieve weblog De Dagelijkse Standaard. “Ik kan niet wachten op nieuwe verkiezingen en uw verbijstering aanschouwen wanneer de uitslagen binnen komen.” Het linkse weblog Sargasso neemt het voor Ter Horst op: “Het is duidelijk dat het volk geen benul heeft van de wet en graag terugkeert naar ouderwetse achterlijkheid. Bij deze referenda blijkt de angst voor verandering groter te zijn dan het respect voor het gelijkheidsbeginsel.”

Meute

Dat geluid klonk woensdag ook in de brievenrubriek van dagblad Trouw. Onder de kop ‘Referenda? Nee!’ schreef Arjen van der Heide uit Amsterdam: “De afwijzing van het Zwitserse volk van het bouwen van nieuwe minaretten is een mooi pleidooi om nooit het bindende referendum in Nederland in te voeren.” Van de kiesgerechtigde burger heeft hij geen hoge pet op. “In hoeverre is de grote meute van het volk geschikt te stemmen op dit soort onderwerpen?”

Het referendum behoort van oudsher tot de kroonjuwelen van D66. Die partij houdt zich nu stil. Het zijn de rechtse partijen, zoals de PVV, het Italiaanse Lega Nord en het Vlaams Belang die het referendum nu als gewild instrument omarmen.

Niet eens

Of minister Widmer Schlumpf het referendumstelsel kan inperken is nog maar de vraag. De Zwitserse burgers zijn baas over hun eigen democratie, schreven Jos Verhulst en Arjen Nijeboer in hun boek Directe democratie (Democracy International, 2007). “Omdat alle referendumrechten, inclusief de handtekeningendrempels, de afwezigheid van opkomstdrempels en de uitzonderingen in de Grondwet staan, en de Grondwet alleen door een referendum gewijzigd kan worden.” Negen op de tien Zwitsers is volgens de auteurs – die zich baseren op peilingen – tegen aantasting van de directe democratie, een systeem dat wortels heeft in de negentiende eeuw.

Daarbij, Zwitserland – achtste op de democratieranglijst van The Economist – heeft wel voor hetere vuren gestaan. Op 26 november 1989 vond een referendum plaats over de totale afschaffing van het Zwitserse leger. 35,6 procent stemde voor. “Een schokgolf ging door het land, schrijven Verhulst en Nijeboer. “Er kwamen snel verscheidene maatregelen om de publiek geworden weerstand tegen het leger te verzachten, zoals bijvoorbeeld de invoering van de vervangende dienstplicht.” Nu is het echter menens – de Zwitserse regering kan het besluit van het volk niet terugdraaien. En daarom moet ze nu de boer op met de boodschap: ‘Wij zijn het niet eens met onze kiezers.’

Omgaan met volkswil

Voorlopig staat het referendumportaal van de Zwitserse overheid nog fier overheid. Op de overheidssite Admin.ch is te zien welke referenda over parlementaire besluiten of burgerinitiatieven er in de lucht hangen. Voor een volksinitiatief – een voorstel waar het parlement nog niet over besloten heeft – moeten eerst 100.000 handtekeningen verzameld worden. De Zwitserse Schweizerische Volkspartei (SVP) haalde 113.000 handtekeningen op voordat het minaretverbod in stemming werd gebracht.

Kan het minaretverbod teruggedraaid worden? Dat is niet eenvoudig, zei de Fransman Jean-Paul Costa, voorzitter van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Trouw. “Het zou de eerste keer worden dat de uitslag van een referendum in het geding is. Hoe we moeten omgaan met de stem van het volk, is niet helemaal duidelijk.”

Gepubliceerd: NRC