Het hallucinante universum van een dronkaard

“Eigenlijk is er niets met hem aan de hand, hij kan gewoon niet besluiten op te houden met drinken.” Deze diagnose vat het toneelstuk Onder de vulkaan van Guy Cassiers treffend samen. Al voor de uitbarsting stikt de liefde in een giftige atmosfeer.

De diagnose is van Geoffrey’s huisarts. Geoffrey Firmin is een Britse consul in het Mexico van de jaren dertig en hoofdpersoon in de roman Onder de vulkaan (1947) van Malcolm Lowry. De schrijver – die zelf ook verslaafd was aan alcohol – overleed in 1957 op 48-jarige leeftijd onder verdachte omstandigheden. Suïcide met slaappillen, zo is het vermoeden.

Guy Cassiers, regisseur en artistiek leider van het Toneelhuis in Antwerpen, brengt het boek nu als toneelstuk. Zaterdag 28 november 2009 trad zijn theatergezelschap op in de Rotterdamse Schouwburg.

Bemoeien
Net als Malcolm Lowry stopt hoofdpersoon Geoffrey Firmin (gespeeld door Josse de Pauw, tevens tekstschrijver van het stuk) ook pas met drinken als hij er dood bij neervalt. Hij wordt neergeschoten na een ruzie die hij in dronkenschap uitlokte. Het benevelde brein van de consul maakt van hem een taalvirtuoos en zelfverklaard filosoof, die – hoe mystiek zijn theorieën ook zijn – de wereld toch maar mooi zegt waar het op staat. “Je met het leven van een ander bemoeien. Dát is wat de ellende de wereld inbrengt”, aldus zijn sneer naar het communisme.

Vluchten
Terwijl alles uit zijn handen klettert – huwelijk, baan, gezondheid, vriendschap – neemt hij de toeschouwer mee in het “hallucinante universum van een dronkaard”, zoals de flyer het toneelstuk aanprijst. En vanuit dat perspectief is er inderdaad niets met Geoffrey, maar alles met de wereld aan de hand. De drank zet hem op de stoel van de alwetende commentator die het gepeupel bestemmingsloos voorbij ziet schuifelen, met de verloren en weer teruggekomen liefde Yvonne voorop. Zij die zich slechts om inferieure zaken als genegenheid en haar gedroomde boerderij – “met kippen en paarden” – in Canada kan bekommeren. En toch heeft ook Yvonne (Katelijne Damen) haar mysterieuze kant, wat zich uit in het loslaten van een arend die ze met haar ogen volgt tot ze duizelig wordt.

De drang om te vluchten, een dankbaar literair onderwerp, is wat de personages bindt. De halfbroer Hugh (Marc van Eeghem) is een cowboy geworden in Texas (en even terug om zijn broer te redden), ex-vrouw Yvonne mijmert over een nieuw leven in Canada en Geoffrey – die het in zijn huis met verwilderde tuin best nog even wil uitzingen – neemt in geestelijke zin de benen.

Willen
Alleen goede vriend en buurman Quincey (Bert Luppes) is een vast baken in de eruptie van emoties. Hij vertegenwoordigt – in de woorden van Geoffrey – “de koele wereld”, het nuchtere aardse bestaan. “Je denkt alleen maar aan waar je het volgende shot vandaan kan halen. Ik vind dat je haar onverschillig behandelt”, zegt hij vermanend. “Zit er dan geen restje tederheid aan jou?” Toch wel, al uit de consul dat wat onbeholpen en niet op de momenten waarop het betekenis krijgt. Want Quincey heeft zijn vriend onder de tafel zien kruipen en horen smeken om Yvonnes terugkomst. Nu ze er is, als laatste poging om de relatie nieuwe leven in te blazen, foetert hij haar uit. “Heb jij ooit wel eens iets voor iemand anders dan jezelf gedaan?”

Een verwijt dat maar ten dele waar kan zijn. Yvonne houdt zielsveel van hem, ondanks zijn drankzucht. Dat hij haar brieven niet beantwoordde, legt ze uit als een waanidee: Geoffrey denkt zich te moeten opofferen opdat zij met een ander gelukkig kan worden. Onzin, meent Yvonne, want ze wil maar één ding. “Zuiver ergens opnieuw beginnen.” Met hem en niemand anders. “We zouden zo gelukkig kunnen zijn.”

Strijden
Terwijl iedereen met Geoffrey bezig is, is Geoffrey bezig met alles en iedereen. Hij filosofeert over het Hof van Eden en de bedoeling van hemellichamen. Hij zweeft met zijn hoofd in een andere dimensie, terwijl zijn fysieke gestalte balanceert tussen het luxe diplomatenleven en de smerige goot, waar hij een zwerver ontmoet die hem wél begrijpt. Want hoe beschonken hij ook is, Geoffrey kent wel degelijk een vorm van zingeving. “Ik strijd tegen de dood en voor het behoud van het menselijk bewustzijn.” Yvonne geeft haar strijd langzaam op. “Ik ga weg”, waarschuwt ze. Zij ziet in haar voormalige echtgenoot “een verloren ziel die rondtast in het duister van de herinnering”.

Gevangen
Onder de vulkaan laat zien dat een groot werk geen ingewikkeld plot of spanningsboog hoeft te hebben, maar ‘slechts’ taalkundig subliem moet zijn. Hoewel Guy Cassiers flink uitpakt met exotische beelden uit de omgeving van Mexico-stad, geprojecteerd op de achterwand, blijft het op de planken sober. De eerste tien minuten zien we alleen een man op een stoel, die in het donker een monoloog houdt. Zo bezien kan het zich meten aan Dagboek van een gek, het boek van Nikolai Gogol die het verhaal vertelt van een aan lager wal geraakte ambtenaar in het 19de-eeuwse Rusland. Regen die op het dak klatert, wind die door de bomen suist, het opfladderen van een duif, het minutieus beschrijven van karaktertrekken. Dat werk, waarin tussen de regels de nietigheid van het bestaan, en in het bijzonder de uitzichtloosheid ervan, op de korrel wordt genomen.

Gedachten die als tralies om de hoofdpersoon zitten. Die gevangenschap – incluis bezorgd bezoek – brengt Guy Cassiers indringend op het toneel met geloofwaardige acteurs. “De bliksem slaat tussen de bomen door met een woest, krullend geluid.” Met dat soort zinnen wordt de toeschouwer een uur lang beschoten. Of in de woorden van de makers: “Terwijl hijzelf implodeert, explodeert de taal in zuivere poëzie.”

Gepubliceerd: Overige media