Het grootste offer in de crisis is niet welvaart, maar democratie

Sterke leiders, snelle besluiten. We snakken ernaar in tijden van crisis. Wie in het heetst van de economische strijd een referendum durft voor te stellen, zoals Giorgios Papandreou, wordt daarom voor gek verklaard. Een voorstel dat hij met het premierschap heeft moeten bekopen. Democratie, prachtig concept, maar nu even niet.


Fuck You Papandreou, luidt het refrein van een liedje van satireproducent Lucky TV. Inmiddels is het een hit op YouTube. “European leaders made a plan to save his ass. But Papandreou didn’t give a shit and then he said: I’m gonna hold a referendum about this deal of yours and then the leaders of the eurozone said: Fuck You Papandreou.”

Was het maar satire. Vervang Papandreou door democratie en het probleem wordt zichtbaar. Eigenlijk heel logisch: als een individu in financiële problemen raakt, verliest hij zeggenschap over zijn eigen leven. Hetzelfde geldt voor staten: zodra de bodem van de schatkist in zicht komt, worden ze onder curatele gesteld. Zeker in Europees verband waar het voortbestaan van een munt heilig is. Financiële markten dicteren het beleid met groene pijltjes omhoog en rode pijltjes omlaag. Ernstig wordt het als het volk zich daarbij neerlegt en het vertrouwen in de democratie verliest, zoals de populariteit van Fuck You Papandreou laat zien.

Lijntjes tussen macht en vertegenwoordiging dunner dan ooit

Dieptepunt is misschien wel het hoofdredactioneel commentaar van The Independent. “Geef de technocraten niet de schuld, ze doen gewoon hun werk”, kopte de ‘liberaal-progressieve’ krant zaterdag. Strekking van het stuk: gekozen leiders bleken niet in staat aan zowel de eisen van Brussel als hun kiezers te voldoen. Laat technocraten daarom maar de klus klaren. Van democratische erosie zou geen sprake zijn, want het parlement controleert. “Er is niets mis met technocraten”, besluit de krant. “Een paar meer van hen zou goed zijn voor de Britse overheid.”

The Independent staat hierin niet alleen. Ook Liberales, een invloedrijke Vlaamse denktank, publiceerde vrijdag een artikel van gelijke strekking. “Een politiek neutraal kabinet kan de regisseur worden van de hervorming van de staat”, schreef medeoprichter Egbert Lachaert. “Geen enkele politieke partij lijdt dan gezichtsverlies.” Dit naar Italiaanse voorbeeld: een regering van deskundigen.

Dat technocratenkabinet is nog geen twee weken oud. Berlusconi stond vorige week zijn troon af aan Mario Monti, een voormalig eurocommissaris en – net als de nieuwe Griekse premier en oud-ECB-bankier Papadimos – professor in de economie. Hun CV schept weliswaar vertrouwen in hun competenties, maar geeft niet de garantie dat ze zich iets gelegen laten liggen aan partijpolitiek, laat staan de gunst van de kiezer. De lijntjes tussen macht en vertegenwoordiging zijn in deze landen nu dunner dan ooit. Winst voor de markten, verlies voor de democratie.

Banken en bedrijven parachuteren leiders

Dit soort ontwikkelingen komen niet uit de lucht vallen. De Raad van Europa, een waarnemend orgaan van de EU, legde in 2010 een aantal verbanden tussen de economische crisis en democratisch verval. Opvallend is de kritiek op het systeem an sich: besluitvorming is in hoge mate gecentraliseerd en de globale onderhandelingsinstituten kennen weinig parlementaire controle, zijn onvoldoende transparant en doen niet aan burgerparticipatie. Dat zou niet alleen het vertrouwen in de democratie schaden, maar ook de kwaliteit ervan. Dit leidt volgens de raad tot “een gevoel van machteloosheid en frustratie”. De verwijdering van de kiezer uit zich volgens de waarnemer in “desinteresse in geïnstitutionaliseerde procedures en een crisis in representatie. Opkomstcijfers voor verkiezingen van het Europees Parlement zijn in een vrije val geraakt, in sommige lidstaten onthoudt tachtig procent zich van stemmen”.

Geen loos alarm dus, maar een voorspelling die nu uitkomt. Eigenlijk is het nog erger: mensen verliezen niet alleen het vertrouwen in hun leiders, maar ook in democratie als politieke bestuursvorm. De ironie wil dat op zo’n moment nieuwe leiders geparachuteerd worden: vanuit de banken en het bedrijfsleven. Fuck You Papandreou, Fuck You Democracy.

Politici gedragen zich tegenwoordig als tornadojagers

Peter Beaumont, winnaar van The Orwell Prize (een onderscheiding in politieke journalistiek), betoogde zondag in The Guardian dat staatslieden niet meer vorm geven aan gebeurtenissen, maar slechts reageren op dictaten van de markt. In Ierland werd het parlement geeneens gekend in het begrotingsplan en de Italiaanse premier Mario Monti stond onlangs nog op de loonlijst van Goldman Sachs, de investeringsbank die rommelde met hypotheken en Griekenland in zwaar weer bracht. “De manische behoefte aan deregulering heeft de politiek afgezwakt”, schrijft hij. “Politici zijn nu tornadojagers, die sinds 2008 de ene na de andere crisis achterna zitten.”

Beleidsvorming is tegenwoordig niet meer dan een reeks transacties, meent Beaumont. Hij verlangt daarom naar de tijd dat politici hun visies aanboden. Dat ze daar niet meer aan toekomen is volgens hem niet alleen de schuld van een kleine, financiële klasse. Het zit dieper, namelijk in onze lang gekoesterde verwachtingen van het neoliberale systeem. Snel geld komt immers met snelle beslissingen, of zo weinig mogelijke politieke bemoeienis. Dat bracht politici voort die meer dachten aan hun eigen carrière dan aan het maatschappelijk welzijn. Zolang het ons goed deed, voelden we ons comfortabel bij een politiek die losgezongen was van een maatschappijvisie. Dat ‘koopje’ komt ons duur te staan, meent Beaumont.

Hiermee doelt de journalist natuurlijk op democratie. Die malle bestuursvorm waar Papandreou zo mee zat te flirten. Laten we hopen dat het wegjagen van deze politicus, wiens vader en opa verzet pleegden tegen verschillende dictaturen, de geschiedenis ingaat als een noodzakelijke interventie en niet een tijdperk inluidde waarin de markt de macht kreeg.

Gepubliceerd: NRC