Europa wordt voorlopig geen gemeenschap van waarden

De Europese samenwerking bracht vrede en voorspoed. Een project waaraan inmiddels 500 miljoen mensen uit 27 lidstaten deelnemen. Of beter gezegd: 500 miljoen klanten uit 27 afzetmarkten. Want net als bij Unilever gaat het om de merken, niet om het orgaan.

‘Kijker zapt weg als woord Europa valt’, kopten de Nederlandse dagbladen eind mei. Het is de conclusie van een onderzoek van kijkcijferexpert René van Damme. Bij een item in het NOS Journaal over de verkiezingen zouden binnen een minuut 200.000 tot 300.000 mensen afhaken. “Alleen het tonen van de Europese vlag in het Journaal is al goed voor een abrupte afname van het aantal kijkers”, zei Van Dammen tegen het ANP.

Korrelig logootje
Die vlag is interessant. Want die ‘moeten’ de Nederlanders niet, zo bleek al bij de afwijzing van het Europees grondwettelijk verdrag in 2005. In het Hervormingsverdrag, een afgezwakte versie, zijn de Europese vlag en het Europese volkslied – nog zo’n symbool van vermeende eenheid – komen te vervallen. Dat maakt het Europese project tot een soort Unilever. Een kleurloos bedrijf, waarvan de consumenten alleen Unox, Knorr en Calvé kennen: topmerken, die ook écht iets uitstralen. Unox is bekend van de Nieuwjaarsduik en met Calvé pindakaas zijn winnaars van de Elfstedentocht groot geworden. En Unilever? Ach, dat is een korrelig logootje onder de streepjescode. Zit Unilever daarmee? Nee. Want de raad van bestuur, een soort Europese Commissie voor levensmiddelenpolitiek, begrijpt heel goed dat van Unox geen eenheidsworst gemaakt moet worden. ‘Unox blijft Unox’, luidt dan ook de slogan waarmee het bedrijf een prestigieuze reclameprijs in de wacht sleepte.

Geen zin in Europa
Blijft Nederland Nederland? Dat is de zorg waarmee Nederlandse kandidaat-Europarlementariërs de boer op zijn gegaan in de campagne voor de verkiezingen van 2009. Opiniepeiler Peter Kanne van TNS-NIPO merkte dat scherp op. “De grote partijen die historisch gezien pro-Europees genoemd mogen worden, sturen Eurosceptische afgevaardigden de arena in”, schreef hij op 30 mei in NRC Handelsblad. “Wij moeten beter worden van Europa. Ik ga niet naar Brussel om Europeaan te worden, maar om Nederlander te blijven”, zo citeerde hij Hans van Baalen, de Europees lijsttrekker voor de VVD. De Partij voor de Vrijheid van Geert Wilders, een nieuwkomer op Europees toneel, was nog explicieter. “Voor Nederland”, stond in koeienletters op affiches. Ook de socialisten lieten hun aversie blijken. Geen bushokje ontkwam aan posters met de leus “Minder Brussel”. Alleen GroenLinks lijkt nog “Zin in Europa” (tevens haar slogan) te hebben.

Klederdracht
Opvallend is dat de discussie alweer institutioneel gevoerd wordt. De inhoud blijft nagenoeg onbesproken. Uit een opinieonderzoek onder 70.000 Nederlanders van De Publieke Zaak op 21minuten.nl werd dat eens te meer aangetoond: Nederlanders verzetten zich tegen de overdracht van meer politieke bevoegdheden aan Brussel. Meer dan de helft wil de Europese integratie op sommige terreinen zelfs terugdraaien. Dat is wat het volk wil en dat is wat de partijen die het dichts bij het volk staan daarom ook zeggen. In reactie op de uitslag benadrukte PVV-lijsttrekker Barry Madlener dat de grens voor Oost-Europese werknemers “weer gesloten moet worden”, de SP pleitte voor “herinvoering van tewerkstellingsvergunningen”. En CDA, PvdA en VVD? Die hielden zich, als voorstanders van een open arbeidsmarkt, een beetje op de oppervlakte. Veelzeggend was vooral de foto die NRC Handelsblad bij het bericht over de peiling op de website plaatste: vrouwen in klederdracht bij een schuur waarop de Nederlandse vlag wappert.

Politiek project?
Weer die vlag dus. Maar nu eentje waar Nederlanders wel van houden: de nationale driekleur. Op 27 mei werden de resultaten van voornoemde peiling gepresenteerd in de Paleiskerk te Den Haag. De zaal was niet afgeladen, maar voor de helft leeg. Thijs Berman, Europees lijsttrekker voor de PvdA, probeerde desondanks de moed erin te houden. “Europa is geen neutraal ding, maar een politiek project. Dat is fantastisch!” Maar zo ver zijn we helemaal nog niet. Althans, niet in de hoofden van de meeste Nederlanders waar democratische legitimiteit ontstaat. Sterker nog, die willen helemaal geen Europese politiek, geen Europese gemeenschap van waarden. Geen uniformiteit, maar eigenheid. Geen Unilever, maar Unox.

Wat willen de Nederlanders dan wel? Daarvoor moeten we op zoek naar overtuigende meerderheden in de enquête van 21minuten.nl. Pro-Europese stellingen die op goedkeuring konden rekenen waren deze: een sterk Europa is belangrijk voor concurrentie met (nieuwe) economische grootmachten en Europese samenwerking heeft Europa stabieler en veiliger gemaakt. Wat de respondenten niet willen, maakt de enquête concreet: uitbreiding, een centrale minister voor buitenlandse zaken en bemoeienis met immigratiebeleid en met regelgeving waarin de Nederlandse identiteit tot uitdrukking komt. Vooral over een eventuele toetreding van Turkije en beïnvloeding van de Nederlandse identiteit lopen de gemoederen hoog op. “De burger lijkt te geloven in een model waarin de EU zich profileert op de thema’s waarvoor ze ooit in het leven is geroepen, namelijk stabiliteit en economie”, concluderen de enquêteurs.

Aantrekkelijk samenwerkingsverband
Zou dat het zijn? Is het project ‘Europa’ in de ogen van de Nederlandse kiezers volbracht? Zijn de oorspronkelijke doelstellingen, zoals Robert Schumann die in 1950 aan de vooravond van de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), formuleerde gehaald? Is Europa ‘klaar’? Uit de persconferentie die de Franse politicus destijds hield, blijkt dat de EGKS, de voorloper van de EU, slechts een slim trucje was. Door de productie van kolen en staal onder te brengen in een gemeenschappelijke Frans-Duitse autoriteit kon zowel de vrede als de economische ontwikkeling gewaarborgd worden. Een aantrekkelijk samenwerkingsverband, zo bleek. In 1957 sloten België, Frankrijk, Italië, Luxemburg, Nederland en West-Duitsland een verbond in de vorm van de Europese Economische Gemeenschap (EEG). En in 1995 bestond de club, inmiddels omgedoopt tot Europese Unie, uit vijftien landen.

2004 ging de geschiedenis in als het jaar van de grote expansie. Liefst tien, voornamelijk Oost-Europese landen, sloten zich aan. Een emotioneel moment. Waar de West-Europeanen na de Tweede Wereldoorlog de vruchten plukten van de samenwerking, daar gingen de Oost-Europeanen gebukt onder totalitaire regimes. Na tientallen jaren werd het IJzeren Gordijn opgetrokken en rammelden de Oost-Europeanen aan de poort. Maar we hielden de ze nog jaren in de wachtkamer: de jonge democratieën moesten eerst volwassen worden. In 2004 was het dan eindelijk zo ver. Nu, in 2009, bestaat de Unie uit 27 lidstaten en ongeveer 500 miljoen inwoners. Dat zijn er 200 miljoen meer dan de Verenigde Staten. Maar anders dan de VS is de EU geen federatie: we zijn een bonte schakering van culturen, talen en tot voor kort ook munteenheden.

Gebrek aan debat
Europa is een politiek project, beweert PvdA’er Berman. Maar als dat werkelijk zo zou zijn, waarom gaan we dan niet met Frankrijk de discussie aan over een gemeenschappelijk drugsbeleid? En waarom bemoeit het Verenigd Koninkrijk zich niet met ons waarden- en normendebat? Alleen een partij als GroenLinks, die écht in een politieke unie gelooft, liet aan de vooravond van de verkiezingen blijken dat spel te willen spelen. De sociaal-liberalen willen een procedure tegen premier Berlusconi starten wegens de gebrekkige persvrijheid in Italië. Maar de gemiddelde Nederlander zal dat een zorg zijn, want straks gaan de Italianen zich nog bemoeien met ons euthanasiebeleid.

Samenwerken uit eigen belang
Dat soort bemoeienis willen de Nederlanders niet. Zij willen alleen samenwerken op gebieden die de invloedssfeer van het nationale parlement overstijgen: klimaat, mondiale concurrentie en toegang tot afzetmarkten. Europa is samenwerken uit eigen belang. Of in de woorden van wijlen Schumann: “De solidariteit van de aldus tot stand gekomen productie, zal tonen dat een oorlog tussen Frankrijk en Duitsland niet alleen ondenkbaar, maar ook materieel onmogelijk wordt.” Schumann had het ook over de verhoging van de levensstandaard en zelfs de ontwikkeling van het Afrikaanse continent. Maar, hoe je het ook wendt of keert, het zijn allemaal zaken die in munt of product uitgedrukt kunnen worden. Niet in waarden, de werkelijke atmosfeer van een democratische samenleving. En daarom blijft Europa voorlopig Unilever en Nederland een Unox-worst. Een merk dat verder niets met Brussel te maken wil hebben.

Gepubliceerd: NRC