Geef de kiezer het laatste woord

Onze democratie is volgens The Economist de op drie na beste democratie ter wereld, maar wel beschouwd zijn onze verkiezingen niets meer dan een stemverheffing.

De kiezer heeft gesproken, maar niemand weet wat hij gezegd heeft.

Heeft Balkenende gewonnen omdat hij de grootste is gebleven, of heeft hij verloren omdat hij drie zetels kwijt is? Heeft Bos verloren omdat hij zich niet uitsprak voor een links kabinet, of omdat Marijnissen een beter verhaal had? Wil de kiezer voortzetting van het regeringsbeleid (met VVD erbij) of ging het hem slechts om het CDA-program? Zijn de verloren zetels van de VVD naar Wilders gegaan, en zo ja; wil de kiezer dan misschien toch een rechts regeringsbeleid?

Stel dat we ervan uitgaan dat de kiezer gewoon gekozen heeft op de partij die hem het meest aanspreekt (wat niet altijd zo is), dan wordt het heel lastig om uit al die voorkeuren de meest gewenste coalitie aan te wijzen. De stichters van onze democratie hadden al vroeg door dat deze opgave een onmogelijke is. Verkiezingsdag definieerden zij voor het gemak als het plafond van geïnstitutionaliseerde burgerlijke zeggenschap.

Vanaf dat moment krijgen de lijsttrekkers de kaarten in handen, zo is besloten. Zij moeten een advies aan het ongekozen staatshoofd, de Koningin, uitbrengen. Over welke coalitie zij wenselijk achten. Vervolgens benoemt de Koningin een informateur die de mogelijkheden van een meerderheidskabinet onderzoekt op basis van die lijsttrekkers-adviezen. De kernopdracht voor de informateur is zodoende de Koningin te informeren over welk kabinet “kan rekenen op een vruchtbare samenwerking met de Staten-Generaal”. De Koningin neemt dat advies over en benoemt doorgaans de winnaar van de verkiezingen tot formateur. Deze persoon moet vervolgens de Koningin informeren over wie beschikbaar is voor welke portefeuille.

Tot zover het staatsrechtelijke verhaal, of beter gezegd: het recht van de Staat. Maar wat schetst mijn verbazing? Op verkiezingsavond bogen lijsttrekkers zich bij Paul Witteman over de vraag hoe de uitslag te ‘duiden’ is. Ofwel, over de vraag wat de kiezer wil zeggen nu hij gesproken heeft. Mark Rutte (VVD) trok het boetekleed aan en zei, net als zijn lotgenoot Bos, dat de SP een grote rol moet spelen in de vorming van een nieuw kabinet. Balkenende (CDA) legde de kiezer in de mond dat het regeringsbeleid voortgezet moet worden, omdat het CDA de grootste is gebleven. Terwijl zijn linkse opponenten Bos, Halsema en Marijnissen menen dat het volgens de kiezer ‘veel socialer moet’.

Die komen er dus niet uit. En dat brengt mij tot de conclusie dat het niet vast te stellen is wat de kiezer voor coalitie wil, zonder dat we hem daar naar gevraagd hebben. Het staatsrecht is duidelijk; het gaat er helemaal niet om wat de kiezer voor coalitie wil. Dus waarom zouden lijstrekkers zo’n moeite doen om zich in te leven in de kiezer? Waarom houden ze zich niet gewoon bij hun leest, waarom cijfert Rutte de VVD zo weg? Dat is zijn taak helemaal niet! Hij moet staan voor zijn idealen. En zich niet als amateur-informateur gaan opwerpen. Schept alleen maar verwarring, en illusies.
Wat wel blijkt, zowel uit publieke discussies als uit hoe politici met dit vraagstuk omgaan, is dat men geneigd is de kiezer een stem te geven in de vorming van een coalitie. Dus waarom zo moeilijk doen? Mijn advies: laat Beatrix voor wat het is, en schrijf een referendum uit. Met als enige vraag: ‘Welke coalitie heeft – gezien de uitslag – uw voorkeur?’

Dat heeft twee voordelen. De kiezer zal minder geneigd zijn strategisch te stemmen, met als gevolg dat de volksvertegenwoordiging meer aanzien krijgt. En de kiezer kan zich een oordeel vellen over welke compromissen wel of niet gemaakt mogen worden, waardoor de prioriteitsstelling democratisch verankerd wordt in het regeringsbeleid.

Misschien dat Nederland volgend jaar dan op nummer 1 staan in het ranglijstje van The Economist. Een democratie waar niet het Recht van de Staat het laatste woord heeft, maar de Wens van de Kiezer.

Gepubliceerd: Regelzucht.nl