Labiele volkspsyche

De kogel die het hoofd van Pim Fortuyn raakte kwam van links, Theo van Gogh is geslachtofferd voor de islam en rechts draagt de erfzonde van Adolf Hitler.

Deze elementaire percepties dienen anno 2006 als brandstof voor de motor onder de kap van het Nederlandse publiek debat. Dat, in combinatie met een labiele volkspsyche en een onbeheerst jachtinstinct, maakt ons land tot een speeltuin voor terroristen.

Zodra een dader geïdentificeerd is als zijnde ‘lid van een groep’, keren we in een zucht naar vergelding de groep binnenste buiten, roepen wij het ter verantwoording, wijzen wij met de vinger en spreken in koor onze afschuw uit. Dat alles in een tunnelvisionair proces, want van moderne burgers mag verwacht worden dat zij hun oordeel klaar hebben voordat er ook maar één seconde over nagedacht is. Wij mogen ons gelukkig prijzen dat onze geachte volksvertegenwoordigers daar zo bedreven in zijn. Goed voorbeeld doet volgen, of niet?

Instinct
Ergens is deze benadering van radicale excessen best begrijpelijk, zélfs te legitimeren. Wie in een zak met appels één rot exemplaar aantreft, zal de andere appels aan een steviger inspectie onderwerpen. Wie door Lassie gebeten wordt, zal Pluto wantrouwen. Waar rook is, is vuur; en ga zo maar door. Een waakzaamheid waarover de homo sapiens sapiens van nature beschikt. Een instinctief kenmerk dat ons voor groter onheil moet behoeden.

Beschaving
Maar, desalniettemin, óók een reflex dat botst met de kernwaarden die een samenleving bijeen kunnen houden. Een beschaving die zou moeten bestaan bij de gratie van verdraagzaamheid en vertrouwen; uitingen waarmee je in de jungle je doodvonnis zou tekenen maar in menselijk verband juist van noodzakelijk belang zijn voor de kwaliteit van ieders leven. Zowel esthetisch als economisch. Onbevangen of zelfs naïeve tolerantie zal uitnodigen tot vredige interactie, terwijl argwaan vijandigheid oproept. Geen psycholoog die dat zal tegenspreken.

Evenwicht
Prangende vraag blijft hoe we moeten komen tot een stabiele samenleving. Op welk punt moet de balans uitslaan op de schaal tussen obsessieve waakzaamheid en onvoorwaardelijk vertrouwen? Wanneer mogen we een incident in een breder maatschappelijk verband trekken en een groep ervoor verantwoordelijk houden en wanneer moeten we een incident bijtijds blussen en het afdoen als een daad van een ontspoord individu?

Impact
Was het nodig om direct na de moord op Theo van Gogh de oorlog te verklaren aan de extremistische tak van de islam, debatten in heel het land te organiseren over de vrijheid van meningsuiting en er zowel kranten als zendtijd mee te vullen? Was de vrijheid van meningsuiting werkelijk aangetast, of praten we dat onszelf aan? Hoe kwam het dat de kleinschalige aanslag van Mohammed B. relatief veel meer impact had als de bommen in het Londense metrostelsel? Waarom reageerden Engelsen en Spanjaarden zoveel nuchterder dan de Hollanders?

Cultuur
Een verklaring daarvoor kan gezocht worden in onze cultuur. Nederlanders zijn direct, het hart ligt op de tong. Als ons iets niet aanstaat, zeggen we het ook meteen. Wikken en wegen is niet aan ons besteed, onderbuikgevoelens maken we als het even kan meteen publiek. Die dienen het polderen, het debat; hoe feller hoe beter. Hoe polariserender, hoe hoger de kijkcijfers. Onderbuik gaat boven verstand, want hoe kon het anders dat de Groep Wilders in nog geen drie weken na de moord tot tweede partij van Nederland uitgroeide? En daarna weer als een plumpudding in elkaar zakte?

Binding
Het lijkt erop dat we – in deze geciviliseerde maatschappij – ons jachtinstinct van waakzaamheid en wantrouwen blijven prevaleren boven een beschavingskenmerk als verdraagzaamheid, dat mensen bindt ongeacht diversiteit. Voor dat laatste is een beetje bedachtzaamheid en nuchterheid nodig en voor het eerste eigenlijk niets; slechts een reeds aanwezig dierlijk instinct. Dat het ongeremd uiten van basale emoties als zand in de raderen werkt voor maatschappelijke binding, behoeft geen uitleg meer.

Speeltuin
Verontrustend is dat deze Nederlandse volkspsyche gewelddadige extremisten ongebreidelde invloed geeft. De schaal waarop een aanslag in Nederland gepleegd wordt, staat in geen verhouding meer tot de maatschappelijke en politieke effecten ervan; in vorm, schaal en tijd. Pim Fortuyn en Theo van Gogh waren dan wel publieke figuren, maar het zijn onze ongeremde emoties geweest die er een theater van hebben gemaakt. De kranten schrijven wat wij willen lezen, televisiestations zenden uit wat wij willen kijken. Nederland is verworden tot een speeltuin voor terroristen, hier heeft een aanslag – hoe klein ook – altijd maximaal effect. Zelfs een doodgeschoten mus zorgt voor beroering…

Gepubliceerd: Regelzucht.nl